Kostka Stanisław h. Dąbrowa (1487–1555), podskarbi pruski i skarbnik malborski, wojewoda chełmiński. Był synem Jakuba z Rostkowa na Mazowszu, starosty lipińskiego i golubskiego (zm. 1488), który po wojnie 13-letniej osiadł w Prusach Królewskich, nabywszy tam liczne dobra, m. in. w r. 1471 Sztemberk (Stangenberg w pow. sztumskim, dziś Stążki). Matką K-i była Anna Rokoszówna. Ur. w Sztemberku, został K. w r. 1499 oddany przez matkę na dwór Władysława Jagiellończyka i spędził na Węgrzech kilka lat, zaprawiając się w rzemiośle rycerskim, a następnie przebywał kolejno na dworze Aleksandra i Zygmunta Starego, przygotowując się do służby publicznej. K. władał biegle językiem niemieckim, nie znał jednak łaciny, a umiejętność czytania i pisania posiadał w ograniczonym zakresie. Nabył jednak dużo praktycznych wiadomości z zakresu prawa i polityki państwowej.

W r. 1512 brał K. udział w walkach z Tatarami pod Wiśniowcem, w r. 1515 podążył po raz drugi na Węgry w orszaku Zygmunta I udającego się na spotkanie z cesarzem Maksymilianem, w l. 1519/20 dowodził oddziałem zbrojnych w wojnie z zakonem krzyżackim. Na dworze królewskim zbliżył się do kanclerza kor. Krzysztofa Szydłowieckiego, wszedł w jego służbę i stał się zaufanym domownikiem. Zapewne poparciu Szydłowieckiego zawdzięczał powierzenie mu w r. 1530 poselstwa do Jana Zapolyi i dowódców wojsk króla Ferdynanda z propozycją rozejmu uchwalonego na zjeździe ich przedstawicieli z Zygmuntem I w Poznaniu.

K. odziedziczył po ojcu m. in. dobra Śmiłowice w ziemi kujawskiej, skąd w r. 1529 posłował na sejm piotrkowski. W r. 1524 otrzymał starostwo golubskie, w r. 1530 lipieńskie, dn. 23 VIII 1531 r. objął urząd podskarbiego ziem pruskich i skarbnika malborskiego, a nadto w r. 1532 dostał starostwo tczewskie. K. aczkolwiek urodzony w Prusach, był silnie związany z Polską i dworem królewskim, toteż liczono, iż będzie się mógł przyczynić do zacieśnienia związków Prus z Koroną. Wprawdzie na początku swego urzędowania w Prusach naraził się bpowi chełmińskiemu Janowi Dantyszkowi i senatorom pruskim bezpodstawnie oskarżając ich przed królem o spisek przeciw państwu polskiemu, gdy zgodnie z obowiązującym prawem nie chciano go dopuścić do udziału w obradach senatu, ale po wyjaśnieniu tej sprawy na jesiennym sejmie elbląskim w r. 1536 współpraca jego z Dantyszkiem i stanami układała się pomyślnie. Ciesząc się poparciem kolejnych kanclerzy, Jana Chojeńskiego, Samuela Maciejowskiego, oraz królewskich sekretarzy prowadzących resort pruski, Stanisława Hozjusza i Marcina Kromera, rychło umocnił swoje stanowisko w Prusach. Do poprzednich starostw przybyło mu w r. 1540 kościerzyńskie, w r. 1544 otrzymał kasztelanię elbląską, w r. n. chełmińską. Dantyszek i Hozjusz pracowali nad wyniesieniem go na wojewodę, co się im udało. W r. 1546 powołał go Zygmunt I na wicewojewodę chełmińskiego i w t. r. mianował wojewodą pomorskim, nadał mu także starostwo puckie. Wreszcie w początkach maja 1551 r. uzyskał K. godność chełmińskiego wojewody, najwyższą w świeckiej hierarchii Prus, zatrzymując urzędy podskarbiego pruskiego i skarbnika malborskiego.

Z tytułu piastowanych urzędów brał K. udział w życiu politycznym Prus, bywał regularnie na sejmach i głos zabierał przede wszystkim w sprawach skrabu, ale także w różnych bieżących dotyczących kraju i wypełniał tam specjalne misje powierzone mu przez Zygmunta I i Zygmunta Augusta. Pilnie strzegł interesów skarbu królewskiego i udaremnił podejmowane kilkakrotnie próby utworzenia odrębnego skarbca ziemskiego, którym miały rozporządzać stany pruskie, a nie monarcha. K. nie wypowiadał się otwarcie w senacie pruskim za zacieśnieniem unii z Koroną i solidarnie z nim występował w sprawach kraju. W radzie pruskiej nie żywiono podejrzeń co do jego lojalności i gorliwy szermierz odrębności Prus bp Dantyszek na sejmie pruskim w r. 1547 wysuwał K-ę jako posła do Korony w celu obrony przywilejów. W r. 1546 wystąpił czynnie w obronie indygenatu pruskiego, usuwając siłą administratorów, których biskup kujawski przysłał dla podupadłych klasztorów w Żarnowcu i Kartuzach. Podkreślał natomiast K. swoją polskość, co wyrażało się m. in. w preferowaniu języka polskiego na obradach sejmu pruskiego oraz wprowadzeniu prawa polskiego w trzymanych przez siebie dobrach. Zwalczał nadto separatyzm miast pruskich, zwłaszcza Gdańska, i odmawiał obrony ich przywilejów u króla. Jako katolik, przeciwstawił się rozwojowi reformacji w Prusach, współpracując w tej mierze ściśle z Hozjuszem. Ta ostatnia sprawa przyczyniała się do pogłębienia niezgody między K-ą a wojewodą malborskim Achacym Czemą, gorliwym protektorem reformacji. Stosunki między nimi układały się źle od początku. Od r. 1533 toczyli zaciekłe spory w sprawach majątkowych, a wzajemną niechęć podsycała nadto rywalizacja o urzędy i odmienny stosunek do Korony. W r. 1553 udało się Hozjuszowi zapośredniczyć zgodę, ale trwała ona bardzo krótko.

K. ożenił się w r. 1527 z Elżbietą z Elenborgu, z którą miał 4 synów i 6 córek. Z synów Stanisław zm. w r. 1548, Andrzej, rokujący wielkie nadzieje dworzanin kanclerza Maciejowskiego (bohater „Dworzanina” Łukasza Górnickiego) zm. w r. 1550, a Jan i Krzysztof zajęli wysokie godności w senacie pruskim i koronnym. K. zmarł w pierwszej połowie grudnia 1555 r., pochowany został w Lisewie w woj. chełmińskim. Pozostawił dość znaczny majątek w Prusiech i na Kujawach, którym podzielili się synowie, Jan i Krzysztof.

Dworzaczek, Genealogia; – Bodniak S., S. K., wojewoda chełmiński, „Roczn. Gdań.” T. 11: 1938 s. 279–89 (bibliogr. i wykaz źródeł); Deresiewicz J., Z przeszłości Prus Królewskich, P. 1947 s. 18–20, 81, 88; – Acta Tom., XIV, XV, XVI, XVII; Korespondencja A. Zebrzydowskiego, Kr. 1878, Acta Hist., I; Źródła do dziejów ekonomii malborskiej, Tor. 1959–63 I –III, Fontes, XLV, XLVIII, LII.

Red.